कवडी

“नाही खर्चीली कवडी दमडी नाही वेचीला दाम” किव्हा “कवडी के मोल” ह्या मधील कवडी जे एके काळचं चलन म्हणून ओळखलं जायचं त्या बद्दल थोडसं. कवडी किव्हा संस्कृत मध्ये 'कपर्दिका' व इंग्रजीत COWRIE SHELLS हे समुद्रात सापडणारे एका प्रकारच्या गोगलगाईचे कवच. कवड्यांचा वापर नाण्याचा शोध लागण्यापूर्वी चलन म्हणून होत असे. १८ व्या शतकापर्यंत कवडी हे चलन जगभरात वापरात होतं मग तांब्यांच्या नाणी ह्यांनी  त्याची जागा घेतली. भारता मध्ये १ रुपया चा भाव २५६० कावडी असे. व्यापार उदीम करतना कवड्यांचा वापर सरस होत असे. मुख्यता परकीय चलन ह्या मध्ये होणारे बदल आणि जागतिक बाजारात होणारी उलाढाल ह्या मध्ये कवड्यांचे फार महत्व असे. 

कवड्यांचे ज्ञात असलेले प्रकार म्हणजे साधी कावडी, लक्ष्मी कवडी, विष्णू कवडी आणि राजा कावडी. राजा कावडी हि आकाराने इतर कवडी पेक्षा मोठी असते. तुळजापूर शहरात नवरात्र उत्सवाच्या वेळी कवड्यांच्‍या माळांची शंभरपेक्षा अधिक दुकाने थाटली जातात. अनेक आराधी, आराधिनी महिला कवड्यांच्या माळेचा साज घालताना दिसतात. कवड्यांमध्ये अंबुकी कवडी व येडाई कवडी असे दोन प्रकार देखील पाहायला मिळतात.

कवडी म्हणजे एके काळचे धन आणि इथून सुरु होतो ह्या कवड्यांचा बैठ्या खेळा मध्ये होणारा वापर. सारीपाट, चौपर, चतुरंग इत्यादी बैठ्या खेळा मध्ये कवड्यांचा वापर होत असे.

बैठ्या खेळा मध्ये कवडीच्या दानाचे नियम

कुठल्याही खेळाची सुरुवात दोन पक्षांमध्ये पट मांडून आपापल्या सोंगट्या निवडून करतात. सहा कवड्या हातातील मुठीत घेऊन खळखळून जमिनीवर पसरावयाच्या याला दान घेणे असे म्हणतात. मग पालथ्या किती व उताण्या किती पडल्या यावर किती गुण मिळाले हे पाहण्यात येत असे.

६ कवड्या पालथ्या असल्यास १२ गुण

१ कवडी उताणी व ५ कवड्या पालथ्या पडल्यास १० गुण

१ कवडी पालथी व ५ कवड्या उताण्या पडल्यास २५ गुण

२ कवड्या उताण्या व बाकीच्या ४ पालथ्या पडल्यास २ गुण

३ उताण्या व ३ पालथ्या पडल्यास ३ गुण

४ उताण्या व २ पालथ्या पडल्यांस ४ गुण

अश्या प्रकारे गुण मिळवून बैठे खेळ खेळले जात. दान टाकण्यासाठी अजून एक वस्तू वापरत असत ती म्हणजे पासे किव्हा DICE ज्याचा संदर्भ हरप्पण कळात सापडतो. कावडयांचे खेळ कालबाह्य झाले पण आजही कवड्याची माळ घालूनच अंबाबाई देवीचे भक्त परडी हातात घेऊन जोगवा गातात व दान मागतात.

  

मोक्षपट

प्राचीन भारतात बैठ्या खेळांचं महत्व आणि त्यांच्या पद्धती ह्याचा अभ्यास करत असताना प्रामुख्याने जो खेळ आपल्या समोर येतो तो म्हणजे मोक्षपट, मोक्षपटम किव्हा परम पदम. हा खेळ भारतात सुमारे १३ व्या शतकात बनवण्यात आला. ह्या खेळाचे जनक होते प्रसिद्ध कवी संत आणि भागवत धर्माचे प्रवर्तक संत ज्ञानदेव महाराज. अध्यात्म आणि तत्वज्ञानाविषयक विचार रुजवण्यासाठी त्यांनी ह्या खेळाची निर्मिती केली असे दिसून येते. ह्या खेळामध्ये शिडी ही आपल्या मधील गुणांद्वारे मिळालेल यश दर्शवते आणि साप हे आपल्या दुर्गुणां मुळे मिळालेली क्षती दर्शवते. आपण चांगलं काम केलं की चांगलं फळ मिळतं आणि वाईट वृत्ती मुळे आपल्या मध्ये प्रगती होत नाही ही शिकवण ह्या माध्यमातून देण्यात येत असे. मोक्षपटम खेळत असताना मोक्षप्राप्तीचा मार्ग सुलभ करून अनंतात विलीन होण्याचा मार्ग ह्यात दर्शवलेला दसतो.

  

कालांतराने ह्या खेळामध्ये बदल होत गेले तशी त्याची  नावे देखील बदलत गेली "ज्ञान चौपर" व "वैकुंठपल्ली" ह्या नावाने देखील हा ओळखला जातो. कपड्यावर बनवलेला हा खेळ कवडी आणि पासे ह्यांनी खेळला जाई. काळ बदलला आणि ह्या खेळाचं  महत्व संपुष्टात आलं. ब्रिटिश राजवटीत सुमरे १८९२ साली तो भारता बाहेर गेला आणि नव्या नावारूपाने आपल्या सर्वांसमोर आला तो म्हणजे Snakes and Ladder अर्थात साप शिडी आणि आता आपण त्याला ह्या नावाने ओळखतो. नवीन रूपात आपल्याला फक्त अंक मोजणी पहायला मिळते त्या मधील मूळ उद्देश बाजूला पडला आणि आपण ह्या खेळाला आता फक्त एक TIMEPASS  म्हणून पाहतो  इतकच.