गंजिफा

  भारतीय हस्तकले मध्ये लघुचित्र किव्हा Miniature Painting ज्याला आपण म्हणतो त्यातील बैठ्या खेळाचे एक स्वरूप म्हणजे गंजिफा. कल्पकतेने व कलाकुसरीने एखाद्या कागदावर केलेले सुंदर नक्षीकाम ह्या खेळाची ओळख. गंजिफा म्हणजे पत्त्या चा जुना प्रकार, गोल व आयताकृती आकाराचे हे पत्ते विविध रंग वापरून वेगवेगळी चित्र कडून  हाताने तयार केले जातात. अभ्यासकांच्या मते गंजिफा हा खेळ पेर्शिअन आहे तर काही जण त्याचा संबंध ओरिसा मध्ये प्रचलित असलेला गंजपा ह्या शब्दाशी लावतात. गंज म्हणजे आवाज करणे (ह्या खेळ मध्ये आपल्या विजयाची किव्हा प्रतिस्पर्ध्याच्या पराजयाचा जोराने उदघोष करतात).

गंजिफा ह्या खेळाचे दोन प्रकार आहेत हिंदु गंजिफा आणि मोघल गंजिफा. हिंदू गंजिफा मध्ये दशावतारी गंजिफा, नवग्रह गंजिफा, नवदुर्ग गंजिफा, रामायण गंजिफा व चामुंडेश्वरी छद असे प्रमुख प्रकार पहायला मिळतात. चंगकांचन गंजिफा हा मोघल गंजिफा चा प्रकार आहे. कागद, कापड व चामडे वापरून हे गंजिफा तयार केले जातात. हस्तकलेचा सुंदर नमुना गंजिफा ह्या खेळामध्ये पाहायला मिळतो. बारीक नक्षीकाम, सुंदर वेलबुट्ट्या त्या मध्ये देवी देवतांची चित्र रंगवलेली असतात, काही गंजिफा मध्ये सोन्या चांदीचे लेप देखील वापरला जातो.

ह्या गंजिफा प्रकारामध्ये प्रमुख व प्रचलित प्रकार म्हणजे दशावतारी गंजिफा. देवीदेवतांची नावे सतत मुखात राहावी किव्हा त्यांचे नामस्मरण व्हावे हाच त्या मागचा उद्देश होता. एकी कडे जिथे मोघल गंजिफा हे जास्त करून जुगार खेळण्यास त्या काळात वापरले जात तर दुसरी कडे दशावतारी गंजिफा अध्यात्माचे एक साधन म्हणून खेळण्यात येई. परकीय सत्तेचा जोर कायम असताना त्यांच्या रूढी परंपरा आपल्या वर हावी होऊ नयेत म्हणून ह्या खेळामध्ये देवी देवतांची चित्रे टाकून आपली संस्कृती टिकवण्याचा केलेला हा प्रयत्न. 

दशावतारी गंजिफा:

दशावतारी गंजिफा हा भगवान विष्णूचे दहा अवतार दाखवणारा गंजिफा. ह्या मध्ये विष्णूचे दहा अवतार वापरूण दहा गट बनवलेले असतात. प्रत्येक गटात १२ पत्ते असतात. राजा, वजीर व एक्का ते दहेली अशी पाने असतात. एक्का ते दहेली ह्या पानांवर अनुक्रमे प्रत्येक अवताराची आयुधे अंकस्वरूप मूल्यात दर्शवलेली असतात. प्रत्येक अवतारला वेगवेगळा रंग असतो.

मत्स्यवतार – लाल रंग , चिन्ह – मासा

कूर्म – लाल रंग, चिन्ह – कासव

वराह  – पिवळा, चिन्ह – डुक्कर

नरसिंह – हिरवा, चिन्ह – सिंह

वामन – हिरवा, चिन्ह – छत्र

परशुराम  – तपकिरी , चिन्ह – परशु

राम – पिवळा , चिन्ह – धनुष्यबाण

कृष्ण – तपकिरी , चिन्ह – गाय

बुद्ध  – काळा  , चिन्ह – शंख

कल्की  – काळा , चिन्ह –  घोडा किव्हा तलवार

राजा हा सिंहासनरूढ असतो तर वजीर अश्वारूढ असतो. हा खेळ तीन खेळाडूंमध्ये खेळला जातो व प्रत्येकाकडे ४० पाने असतात, दिवसास खेळताना राम अवताराने  सुरुवात करावी व रात्री खेळताना कृष्ण अवतार सुरु करावा. काही प्रमाणत पात्यांमधील ५, ३,२ सारखा हा खेळ खेळला जातो.

पेशव्यांच्या काळत नवग्रह गंजिफा तयार करण्यात आला होता असा उल्लेख काही संदर्भ सूचित आढळतो.

सावंतवाडी संस्थानाने ह्या खेळला एक नवसंजीवनी देत आज तागायद टिकून ठेवण्याचा प्रयत्न केला आहे. श्रीमंत शिवरामराजे  भोसले ह्यांनी सन १९५९-६० साली ह्या खेळाचे जतन करण्याकरिता पुढाकार घेतला आणि त्याची निर्मिती सुरु केली. सावंतवाडी संस्थान चे खेमसावंत (तिसरे) ह्यांनी हस्तकलेला व त्यातील कलाकारांना आश्रय दिला व सर्वांना एकत्र करून गंजिफा व इतर हस्तकला प्रशिक्षण व निर्मिती केंद्राची सुरुवात केली. राजमाता सत्वशीला देवी भोसले हा सर्व कारभार पाहत आहेत. सावंतवाडी संस्थान ह्या गंजिफा खेळाचा उत्तम प्रकारे प्रसार करत आहेत. कोकणात हा खेळ सर्वत्र खेळत असत. हा खेळ ह्या भागात कधी आला ह्याचे संदर्भ माहित नाही पण भारतात काही ठिकाणी हा खेळ अजूनही खेळला जातो.

पु. ल देशपांडे ह्यांच्या व्यक्ती आणि वल्ली मधील अंतूबरवा ह्याचे वाक्य आठवलं “रे गोविंदभट टाकतोस काय दोन डाव, परांजप्या जागा आहेस का झाला तुझा अजगर” अश्या आरोळ्या ठोकीत अंतुबरवा पत्त्यातील बिडू शोधत असताना पु लं देशपांडे ह्यांनी आपल्या कथाकथनामधून साकारलेली ही व्यक्तीरेखी चटकन डोळ्यासमोर उभी राहते. त्या मधील गंजिफा हा खेळ शिकण्याचा त्यांनी केलेला प्रयत्न व सर्व प्रसंग डोळ्या समोरून जातात.

 खरच कोकणातील ती पिढी त्यांच्या चालीरीती इतिहास जमा होत गेल्या मग ह्या खेळाचे ते काय. गंजिफा असाच एक खेळ तो ही कुठल्या तरी काचेच्या पेटीत बंद झाला व खेळा ऐवजी शोभेची वस्तू बनून राहिला.