चतुरंग

चतुरंग 

साजी चतुरंग वीर रंगमे तुरंग चढी.....ह्या अलंकारबद्ध ओळीत चतुरंग म्हणजे चतुरंग सैन्य ज्या मध्ये पायदळ, घोडदळ, उंट आणि हत्ती आहेत आणि हे सैन्य घेऊन एक राजा लढाईस निघाला आहे. हेच प्रतीकात्मक चतुरंग सैन्य एका पटावर मंडलं तर त्याचा एक पुरातन खेळ होतो तो म्हणजे “चतुरंगा”.

८ X ८ च्या चौरस बुद्धिबळा सारख्या पटावर खेळला जाणारा हा खेळ दिसायला जरी आजच्या युगातील बुद्धीबळा सारखं असला तरी ह्या खेळाचे नियम वेगळे आहेत. हा खेळ दोन जणां मध्ये खेळण्या ऐवजी चौघांमध्ये खेळला जातो. जोडीने खेळला जाणारा हा खेळ सुमारे ३९०० वर्ष जुना आहे असे काही दंतकथा मधून निष्कर्ष काढला जातो तसेच ह्या खेळाचा उल्लेख ‘भविष्य पुराण’ ह्या ग्रंथात आढळतो. भारतात ह्या खेळाचे अस्तित्व पूर्णपणे संपुष्टात आले आहे. एका दंतकथे नुसार हा खेळ मंदोदरी म्हणजेच लंकाधीश रावण ह्यांची भार्या ह्यांनी बनवला आहे असे मानले जाते. भविष्य पुराणातील एका सूची वरून व्यास ऋषी ह्यांनी ह्या खेळाचे वर्णन करताना सूर्याची उपमा देऊन लाल, हिरवा, पिवळा आणि काळ्या हे प्रतिस्पर्ध्यांचे रंग म्हणून वापरलेले आहेत.

राजा, हत्ती आणि घोडा हे समान्य बुद्धीबळा सारखे चाल करतात. उंट मात्र पटावरील कुठल्याही सैन्यावरून उडी मारू शकतो. राजा, हत्ती आणि घोडा हे एकमेकांना व उंट आणि प्याद्याला चीत करू शकतात. पण ह्या उलट उंट आणि प्यादे हे एकमेकांशिवाय दुसऱ्या कोणालाही चीत करू शकत नाही. हा खेळ पासे (Dice) वापरून खेळला जातो त्याला “डल्ला” असे देखील म्हणतात. डल्ला च्या चारी बाजूस १, ३, ४ आणि ६ टिंब असतात. एक अंक पडले तर उंट चालतो, तीन असतील तर घोडा चालतो, चार असतील तर हत्ती चल करतो आणि सहा अंक पडलेले असतील तर राजा किव्हा प्यादा चालतो. प्रतिस्पर्ध्याचे दोन्ही राजे जेव्हा मारले जातात तेव्हा खेळ संपतो. checkmate सारखे प्रकार ह्या खेळत होत नाही. आधुनिक बुद्धिबळाचा हा भारतीय खंडातील जुना प्रकार असून देश विदेशातील अभ्यासकांनी ह्या खेळाचा अभ्यास केला आहे. सर विल्यम जोन्स ह्यांनी ह्या खेळावर एक लेख १७८८ मध्ये प्रसिद्ध केला होता. चार बाजूनी खेळला जाणारा हा खेळ म्हणूनच कि काय “चारो खाणे चीत” हा वाक्यप्रचार रुजू झाला. भारताप्रमाणे इतर देशात म्हणजे इटली, जपान चीन मध्ये ह्याच chess चे विविध प्रकार पाहायला. LUDUS हा खेळ देखील बुद्धिबळाचा एक प्रकार आहे. बुद्धीला चालना देणारा डाव पेच शिकवणारा आणि नियोजन कौशल्य वाढवणारा हा खेळ कालानारूप बदलत गेला आणि अस्तित्व हरवून बसला.

चतुरंग...चदुरंग...शतरंग आणि शतरंज ही बदलत गेलेली नावे तर नाहीत ? हे कोडं काही सुटलेले नाही.                   

मंकला

मंकला

मंकला, वारी, सातगोल 

गणित म्हटलं की सर्वांच्याच डोक्यला आठ्या पडतात,विशेष करून एखादे पालक आपल्या पाल्याकडून पाढे पाठ करून घेत असतात तेव्हा. काही वेळेस स्वताला पाठ नसलेला पाढा जेव्हा आपल्या मुलाच्या तोडून वदवून घ्यायचा असतो तेव्हा तर भलतीच पंचाईत होते. पण आज कालची मुलं खूप शार्प आहेत तंत्रज्ञान विकसित आहेत त्यामुळे काळाच्या पुढे जाऊ इच्छितात, विविध प्रकारची उपकरणं हाताळतात. क्यालकुलेटर पासून कॉम्पुटर पर्यंत आणि मोबईल पासून टॅब पर्यंत सर्व उपकरणांशी हि मुले अवगत आहेत आणि ह्या मुळेच त्यांना गणित हा विषय काही अंशी सोप्पा झालेला दिसतो. आताच्या युगातील abacus हे देखील एक प्रचीन तंत्रज्ञान आहे जे शाळेत शिकवले जाते. पण खेळ आणि त्या मध्ये गणिताचा समावेश, ह्याचं एक उदाहरण दाखल एक बैठा खेळ आहे ज्यामध्ये गणितातील बेरीज वजाबाकीचा उपयोग करून खेळ खेळतात. वारी किव्हा मंकला हा खेळ अश्याच अंक मोजणी व बेरीज वजाबाकी म्हणजेच गणिताशी संबंधित आहे.

मंकला हा खेळ जगभरात सर्वत्र खेळला जातो विशेष करून आफ्रिकेत हा खेळ खूप प्रचलित आहे. सुमारे ३५०० वर्ष पूर्वीचे संदर्भ आणि अवशेष ईजिप्त मध्ये आढळलेले आहेत. पुरातन ईजिप्त मधील Luxor, Karnak ह्या वास्तूं मध्ये ह्या खेळाचे अवशेष पहायला मिळतात. कालांतराने ह्याचा प्रसार आफ्रिका पासून मध्य आशिया, दक्षिण आशिया खंडात झाला. बाराव्या शतका पर्यंत ह्या खेळाचे सुमारे २०० प्रकार अस्तित्वात होते असे काही संदर्भ सापडलेले आहेत. आफ्रिकेतील काही लोकं समुद्र मार्गाने ज्या ज्या ठिकाणी गेली त्या त्या ठिकाणी त्यांनी ह्या खेळाचा प्रसार केला. Thomas Hyde ह्यांनी १६९४ मधील त्यांच्या प्रवासवर्णनात आफ्रिका व आशिया खंडातील खेळ म्हणून ह्या खेळाचा उल्लेख केलेला आहे. Chicago येथे १८९४ मध्ये भरवलेल्या पुरातन वस्तू प्रदर्शना नंतर हा खेळ अमेरिकन लोकां मध्ये प्रसिद्ध झाला.

दुर्गराज रायगडावरील सापडलेला पट

भारत देशाने असेच काही खेळ आपलेसे केले. हा खेळ भारतात केव्हा रुजू झाला ह्याचा उल्लेख सापडत नाही,पण वेगवेगळ्या राज्यात ह्या खेळला वेगवेगळी नवे आहेत. अलीगुली माने, चिने माने, हरलु माने, पिचकी माने, गोटू गुणी, पलंगुजी ही दक्षिणेतील काही नावे. सातगोल, सातगोटी, गोगलगाय ही काही मराठी-हिंदी नावे. गुरुपल्यान हे ह्या खेळाचे कोंकणी नाव आहे.

मंकला हा खेळा मध्ये एका आयताकृती फळीवर समोरा समोर ७ असे १४ रकाने कोरलेले असून अश्या पटावर हा खेळ खेळला जातो. प्रत्येक रकान्यात पाच कवड्या असतात. प्रतिष्ठित लोकांकडे हाच खेळ धातू मध्ये नक्षीकाम करून बनवलेला असे. खेळा मधील पासे म्हणून कवडी, रंगीत दगड, कडधान्य, बिया अगदी रत्न देखील वापरली जात. काही जुन्या वास्तूंवर व गड किल्ल्यांवर ह्या खेळाचे अवशेष आजही पाहायला मिळतात. असेच काळ्या पाषाणावरील काही अवशेष आम्हाला दुर्गराज रायगाडावर पहायला मिळाले, त्याचे वास्तव्य तेथे केव्हा पासून आहे हे मात्र अनुमान लावता येत नाही...पण शोध चालू आहे. 

खेळ खेळायला सोपा आणि बुद्धीला चालना देणारा आहे. प्रतीस्पर्धी खेळाडूचे जास्तीत जस्त पासे कमवून हा खेळ जिंकता येतो. अंक मोजणीचा अचूक अंदाज लावत हा खेळ रंगत जातो. एकाग्रता वाढवून हा खेळ लहान मुलांमध्ये गणिता बद्दल गोडी निर्माण करण्यास मदत करतो.

मंकला हा पेरणी खेळ म्हणून देखील ओळखला जातो. खेळ खेळत असताना बिया पेरल्या सारखी क्रिया होते म्हणूनाच कि काय हा कुठल्याही जागी बसून जमिनीवर खड्डे करून तिथलेच दगड उचलून खेळता येतो. त्याच मातीतील कुठल्या ही वस्तूचा उपयोग करून एक सुंदर खेळ जन्म घेतो.

हेच तर वैशिष्ट्य आहे कि मातीशी नाते सांगणाऱ्या बऱ्याच गोष्टी आहेत.... पण त्यासाठी मातीत हाथ घातला पाहिजे... आणि हेच कुठे तरी जमत नाही आहे...